Lina Bo Bardi en la Casa de Vidro: referentiepunten voor de architectuur

Terugblik op de buitengewone carrière van de humanistische ontwerpster en bezoek aan deze historische locatie.

De fundamenten van Lina Bo Bardi’s stijl: democratie, innovatie en elegantie

Het plan van een architecte voor de moderniteit

Lina Bo Bardi (1914-1992) werd geboren in Rome. Aan het eind van de jaren 30 verhuist ze naar Milaan waar ze de invloedrijke architect, interieurontwerper en designer Gio Ponti ontmoet. Nadat ze enige tijd mededirecteur van het tijdschrift Domus is geweest, vertrekt ze samen met haar man Pietro Maria Bardi naar Brazilië. In 1951 gaan ze in een huis wonen dat ze zelf heeft ontworpen en laten bouwen. Het Case de Vidro is haar allereerste gerealiseerde ontwerp.

Hoewel de ervaring van Lina Bo Bardi aansluit bij de moderne beweging, neemt haar werk een aparte plaats in binnen het architectonische landschap van São Paulo van na de Tweede Wereldoorlog. Voordat het de economische hoofdstad van Brazilië wordt, is São Paulo een plek waar uit Europa afkomstige (landschaps)architecten volop experimenteren.  Ze passen hier hun eigen concepten toe. In 1928 realiseert de Russische ‘rationalist’ Gregori Warchavchik de Casa Modernista, een eerste voorbeeld van modernistische architectuur in de stad. Het duurt vervolgens tot 1953 totdat de Brazilianen Oswaldo Arthur Bratke, Roberto Burle Marx en Oscar Niemeyer zich onderscheiden met de Casa Oscar Americano en het Ibirapuerapark met de bijbehorende openbare gebouwen. Deze successen leidden ook tot de erkenning van de Afro-Braziliaanse wortels en de lokale populaire culturen.  Zij vormden een belangrijke inspiratie voor Lina Bo Bardi.

De Casa de Vidro, uniek in haar soort, ligt aan de basis van het MASP, het Museu de Arte de Sao Paulo (1957-1968), en van het culturele complex SESC Pompeia (1977-1986). Deze gebouwen maken van Lina Bo Bardi een belangrijk bouwmeester die haar innovatieve visie van de architectuur uitdraagt met een uitgesproken stijl en zich richt op maatschappelijk nut. Zo bestaat het MASP uit een zwevende constructie. De verhoging van de brutalistische structuur, langs een van de belangrijkste verkeersaders van de stad, zorgt voor een gigantisch openbaar plein onder het museum. In het museum zelf worden exposities gepresenteerd op verdiepingen met een open plan en niet met een opeenvolging van tentoonstellingszalen. Dit was nog nooit vertoond. Net zoals de Casa de Vidro in direct contact staat met de natuur, staat er in het MASP geen enkele ‘muur’ tussen de kunst en de bezoekers.

De speciale Gouden Leeuw ter nagedachtenis van de Italiaans-Braziliaanse architecte die werd toegekend bij de opening van de architectuurbiënnale van Venetië 2021, betekent een belangrijke mijlpaal in de erkenning van Lina Bo Bardi. “Haar carrière als designer en activist herinnert ons aan de rol van architecten als scheppers van een collectieve visie”, aldus de curator van de biënnale, de Libanese architect Hashim Sarkis. “Lina Bo Bardi toont eveneens aan hoe groot haar doorzettingsvermogen was, tijdens alle moeilijke momenten (oorlogen, immigratie…), en haar vermogen om creatief, grootmoedig en optimistisch te blijven. Haar gebouwen onderscheiden zich door de manier waarop ze de natuur, het leven en de gemeenschap bij elkaar brengen. In haar handen wordt de architectuur een kunst van vereniging.”

Fauteuils en kantoormeubilair: haar belangrijkste werken

De galerie Nilufar van Nina Yashar exposeert ieder jaar op de Salone del Mobile en is verantwoordelijk voor de huidige wederopleving van het oeuvre van Lina Bo Bardi, dat tot voor kort vrij onbekend was onder Europese liefhebbers van design. De oprichtster van deze invloedrijke galerie heeft jarenlang meubels verzameld van de Studio d’Arte Palma, die Bo Bardi samen met haar Italiaanse collega Giancarlo Palanti had opgezet. Nilufar exposeert deze ontwerpen met inheems design regelmatig. Stoelen, lage fauteuils, bureaus en bijzettafels die een perfect verbond sluiten tussen de rationele Italiaanse geest van de fifties en tropische houtsoorten, zoals:

• de lage fauteuils P9 (1948) met een onderstel van jacarandahout. Deze modellen zijn bekleed met velours. Hun vormen zijn ook verkrijgbaar voor individuele fauteuils en beklede sofa’s;
• de eetkamerstoel C12 van pau marfim- of guatambuhout;
• het krukje van pijnboom (Pinus elliottii) gemaakt voor de inrichting van het cultureel centrum SESC Pompeia in São Paulo:
• de fauteuil Tripé met metalen structuur en zitting van hangend leer. Deze leunsteul is afkomstig uit de archieven van het Instituto Bardi, dat de Casa de Vidro en het gehele werk van Lina Bo Bardi beschermt.

Casa de Vidro: de aanleg van een huis in de bomen

Brutalistisch, gemaakt van glas en op palen

De Casa de Vidro wordt beschouwd als een van de architectonische meesterwerken van Zuid-Amerika, net als bijvoorbeeld het Casa Luis Barragán in Mexico. Het huis was het eerste privégebouw dat tot stand kwam in de wijk Morumbi in São Paulo, een residentieel gebied dat werd ontwikkeld in een deel van het betoverende en gedeeltelijk verwoeste woud van Mata Atlântica. In 1987 wordt de glazen schepping officieel onderdeel van het historische erfgoed van de deelstaat Sao Paolo en gaat fungeren als bedevaartsoord voor liefhebbers van het modernisme. Een uniek paradijs dat bezoekers trekt uit de hele wereld.

Vanwege de structuur van beton, staal en glas en haar transparantie wordt de Casa de Vidro vaak vergeleken met het Glass House (1949) van Philip Johnson in het Amerikaanse Connecticut, en met haar voorloper, het Maison de verre (1928) van Pierre Chareau in Parijs. Het huis steunt vrijuit op de standaarden van de moderne architectuur. Het is neergezet op een steile natuurlijke helling en steunt op palen (een van de vijf principes van de moderne architectuur volgens Le Corbusier en Pierre Jeanneret). Ze helpen om het huis boven het terrein te verheffen.

Leef- en werkruimten in een huis zonder compartimenten

De ingang ligt onder het huis. Het is verdeeld in twee delen, rond een binnentuin met daarin een eeuwenoude boom met wortels die de funderingen van het gebouw insluiten. Aan de voorkant is het belangrijkste deel, dat van de living (volledig open zoals een kunstenaarsatelier), voorzien van enorme ramen, waardoor de blik van de bewoners wordt ondergedompeld in de omringende jungle.

Het interieur van de Casa de Vidro kent veel contrasten. De relatieve helderheid, maar ook de donkerte die er heerst, zorgen voor een gedeelde sensatie van verbondenheid met de buitenwereld en intimiteit. De openheid van de belangrijkste ruimte bestaat naast de precieze indeling die is gegeven aan elk van de volumes (zitkamer, bureau, eetkamer). Boekenkasten ontbreken volledig. Vroeger werden de muren volledig bedekt door de buitengewone verzameling oude en zeldzame boeken van de eigenaren.

Architecte Lino Bo Bardi had een grote interesse voor de kunsten en de antropologie en ze kon hier haar multidisciplinaire talenten volop benutten. De Casa de Vidro werd uitgedacht als een “huis waar de culturen samenleven”, aldus de bekende uitspraak van het echtpaar Bardi. Het huis groeide uit tot een beroemde ontmoetingsplaats in de kunstwereld. Er werden workshops gehouden en buitenlandse kunstenaars die in Brazilië op bezoek waren, werden uitgenodigd, zoals bijvoorbeeld de beroemde schilder en beeldhouwer Alexandre Calder.

Het Instituto Bardo tracht nu om een representatieve verzameling bijeen te brengen van meubels en kunstwerken uit het huis, evenals een bibliotheek van ongeveer 7500 boeken. Enkele hiervan zijn geschonken aan het Kunstmuseum van São Paulo. En de huidige financiële steun van de ontwerper van Braziliaanse meubels Etel Design, die creaties van Bo Bardi identiek reproduceert, maakt het mogelijk om het erfgoed van de ontwerpster en haar geliefde casa te bewaren.

Rua General Almério de Moura 200, Morumbi, São Paulo (Brazilië)
Op de officiële webpagina van het Casa de Vidro is het mogelijk om een bezoek te reserveren:
institutobardi.org